«La bilinguitad è per nus vita da mintgadi»
La vischnanca dad Ilanz/Glion (GR) unescha dus territoris linguistics: ina part rumantscha ed ina part tudestga. Carmelia Maissen, presidenta communala partenta e commembra da la suprastanza da l'Associaziun da las vischnancas svizras, declera co che la bilinguitad vegn vivida.
Carmelia Maissen, en la vischnanca dad Ilanz/Glion vegni discurrì tant tudestg sco rumantsch. Tge èn las caracteristicas da questa bilinguitad?
Carmelia Maissen: La citad da Glion è da lingua tudestga, ils lieus cunfinants èn da lingua rumantscha. Pli precis essan nus ina vischnanca cun dus territoris linguistics en il senn dal princip territorial, e betg ina vischnanca linguisticamain maschadada per l'entir territori. Ilanz/Glion è resultada l'onn 2014 tras la fusiun da Glion cun dudesch vischnancas vischinas ed è uschia daventada ina vischnanca gronda bilingua.
Tge rolla ha la bilinguitad giugà a chaschun da la fusiun?
La lingua è insatge fitg emoziunal e colliada cun l'identitad. En consequenza ha quest tema chaschunà intginas discussiuns en il process da fusiun. I deva strusch experientschas cun fusiuns ordaifer ils cunfins linguistics. Per la vischnanca da fusiun ha perquai in nov model stuì vegnir concepì. El vegn en il fratemp medemamain applitgà en intginas ulteriuras vischnancas fusiunadas en il Grischun.
Tge dumondas hai dà en quest connex?
In dals puncts essenzials è stà la scola. Per promover e per rinforzar il rumantsch è vegnì decidì che uffants dals vitgs rumantschs ston frequentar ina scola rumantscha, quai vul dir che la cuntinuaziun d'almain ina classa rumantscha en la vischnanca è adina garantida. Al lieu da Glion han ils uffants la schelta da frequentar ubain la scola primara germanofona u bilingua. En cas d'ina libra tscherna da scola per l'entir territori communal avess ins gì la tema che persunas da lingua tudestga che vivan en ils vitgs, tramettessan lur uffants a Glion en la scola tudestga e che quai avess gì in effect negativ sin la promoziun dal rumantsch.
Cun tge ulteriuras mesiras promova la vischnanca la lingua rumantscha?
Sche instituziuns s'engaschan spezialmain per la promoziun dal rumantsch, po la vischnanca prestar contribuziuns per quest intent. Ultra da quai sustegna ella persunas che vulan frequentar curs da lingua en rumantsch. Tut quai è reglà en la lescha communala per la promoziun da las linguas.
Plinavant datti er la lescha communala davart las linguas uffizialas da la vischnanca.
Exact. Quella regla il diever linguistic da l'administraziun communala e da las autoritads communalas. Ella fixescha per exempel tge documents, tge protocols u tge correspundenza che vegn translatada. Communicaziuns impurtantas publitgain nus da princip en omaduas linguas. En il mintgadi da l'administraziun ves jau che la bilinguitad è ina realitad vivida cun plaschair. Jau ristg da pretender che la lingua rumantscha è daventada pli impurtanta en l'administraziun suenter la fusiun e ch'ella vegn cultivada cun dapli quità. Sche nus avain d'occupar novas plazzas, vegnan preferids candidatas e candidats bilings, sch'ellas ed els han la medema qualificaziun. Las abitantas ed ils abitants han numnadamain il dretg da pudair far dumondas tant per tudestg sco er per rumantsch ed ad els vegn dà scleriment en la lingua correspundenta.
Tge signifitga la bilinguitad per l'administraziun communala?
Las bleras translaziuns signifitgan fitg blera lavur e n'èn finanzialmain betg da sutvalitar. Nus faschain bleras translaziuns sezs, per part consultain nus il servetsch da translaziuns da la Lia Rumantscha. La finala è la bilinguitad oravant tut in enritgiment ed ina schanza.
Pertge?
Per rumantsch datti in proverbi: «Tgi che sa rumantsch sa dapli». Questa enconuschientscha ha sa fatg valair ils ultims onns. Nus avain access ad ina lingua d'origin tudestg ed ad ina lingua d'origin latin, quai è per bleras autras linguas in avraporta. Ultra da quai acquistain nus tras il tractament cun mintgamai l'autra cuminanza linguistica ina sensibilitad per minoritads, quai ch'è la basa per respect e per stima vicendaivla.
Vesais Vus er potenzial da conflict pervia da la bilinguitad?
Tar nus è la relaziun linguistica en cumparegliaziun cun il rest da la Svizra il cuntrari: rumantsch è lingua maioritara, tudestg è la lingua minoritara. Quai po chaschunar tschertas sensibilitads tar persunas indigenas da lingua tudestga da Glion. Quest fenomen è dentant marginal. In zic donn è er ch'ils rumantschs han la tendenza da midar svelt al tudestg, sche insatgi en ina gruppa na chapescha betg uschè bain il rumantsch. Perquai che tut ils rumantschs discurran er tudestg. Sche nus dumandassan almain ina chapientscha passiva dal rumantsch, pussibilitass quai che mintgin pudess s'exprimer en sia lingua. Quai fiss mes ideal da bilinguitad vivida.
È la bilinguitad ad Ilanz/Glion dapli in cun l'auter u dasper l'auter?
Jau fatsch l'experientscha da fitg bler in cun l'auter. Bleras persunas en la vischnanca èn bilinguas, ed er persunas novarrivadas han savens ina buna chapientscha dal rumantsch. Per nus è la bilinguitad vita da mintgadi, ed igl è simplamain cumplettamain normal da midar amez la frasa dal rumantsch en il tudestg e puspè enavos.
Rumantsch: la quarta lingua naziunala da la Svizra
Var 15 pertschient da la populaziun grischuna han inditgà il rumantsch sco lur lingua principala al cumenzament dal 21avel tschientaner, quai tenor las indicaziuns dal chantun Grischun. Dapi l'onn 1938 è rumantsch la quarta lingua naziunala da la Svizra. La lingua oriundamain influenzada dal latin è en il chantun Grischun lingua uffiziala sper il tudestg ed il talian. Ins distingua tschintg idioms, vitiers vegn la lingua da scrittira rumantsch grischun. La Confederaziun sustegna il chantun Grischun tar il mantegniment e tar la promoziun da la lingua rumantscha.
Davart la persuna
Carmelia Maissen, che discurra currentamain tudestg e rumantsch, è stada da l'onn 2018 fin l'october 2022 presidenta communala dad Ilanz/Glion. Il matg 2022 è ella vegnida elegida en la regenza dal Grischun, nua ch'ella vegn a cumenzar sia lavur il schaner 2023. L'architecta promovida e politicra da l'Allianza dal Center ha cumenzà sia lavur politica en la Cumissiun da la planisaziun d'utilisaziun da la vischnanca da Sevgein l'onn 2004. Silsuenter è ella stada commembra en il parlament regiunal da la Surselva ed en il parlament communal dad Ilanz/Glion. L'onn 2018 è ella vegnida elegida sco deputada dal chantun Grischun. Dapi l'onn 2019 è ella stada en la suprastanza da l'Associaziun da las Vischnancas Svizras. Per la fin da l'onn 2022 sa retira ella dal gremi. L'Associaziun da las Vischnancas Svizras engrazia cordialmain a Carmelia Maissen per ses grond engaschi per las vischnancas svizras.